Διαδρομές και μονοπάτια της Ιθάκης: Η Ιθάκη μέσα από τους ξένους περιηγητές

Το λιμάνι Βαθύ της Ιθάκης

(Πίνακας του E.Dodwell – 1806)

Σημαντική πηγή για τη ζωή στην Ελλάδα των προηγούμενων αιώνων αποτελούν οι αναφορές των ξένων περιηγητών, οι οποίοι μαγεμένοι από την αρχαία ιστορία άρχισαν να εξερευνούν την Ανατολή και να αφηγούνται ιστορίες από την καθημερινή ζωή των κοινωνιών με τις οποίες έρχονταν σε επαφή. Ιστορίες, οι οποίες μπορεί να περιέχουν ορισμένες υπερβολές ή ανακρίβειες, δεν παύουν όμως να αποτελούν πολύτιμη πηγή για την καθημερινότητα των ανθρώπων της εποχής εκείνης.

Πολλοί από αυτούς τους περιηγητές πέρασαν, όπως είναι γνωστό, από την αρχαιολατρεία στην αρχαιοκαπηλεία. Ένας από τους πιο αξιόπιστους περιηγητές ήταν ο Άγγλος ταγματάρχης William Leake, ο οποίος στο έργο του " Travels in Northern Greece" που εκδόθηκε το 1835, μεταξύ άλλων, δίνει πληροφορίες και για την Ιθάκη την οποία επισκέφτηκε το 1806. Στις αφηγήσεις του αυτές, διαβάζουμε για μια Ιθάκη των 8.000 κατοίκων, των 50 ιστιοφόρων πλοίων και της πολύπλευρης οικονομικής δραστηριότητας.

Ο William Leake είναι από τους πρώτους που περιηγήθηκαν την Ιθάκη προσπαθώντας να αντιστοιχίσουν τις τοποθεσίες της σύγχρονης Ιθάκης με τις αντίστοιχες ομηρικές πατώντας πάνω στο ομηρικό κείμενο.

Οφείλουμε στο σημείο αυτό να πούμε ότι η μετάφραση-απόδοση είναι δική μας, απευθείας από το πρωτότυπο αγγλικό κείμενο. Αν παρ΄ ελπίδα, διαπιστώσει κάποιος λάθη ή σκοτεινά σημεία στη μετάφραση, μπορεί να ανατρέξει στο πρωτότυπο κείμενο που βρίσκεται εδώ και είναι ευπρόσδεκτος να στείλει τις παρατηρήσεις του.

Επειδή το κείμενο του W.Leak είναι μακροσκελές, θα δημοσιευτεί σε πέντε συνέχειες. Δημοσιεύουμε σήμερα το πρώτο μέρος. Καλή ανάγνωση

15 Σεπτεμβρίου 1806. Χωρίς να έχω δει ποτέ έστω έναν υποφερτό χάρτη της Ιθάκης, ένιωσα ιδιαίτερα ευχάριστη έκπληξη καθώς εισερχόμουν χαράματα στον επιβλητικό κόλπο του Μώλου. Στα δεξιά υψώνεται με εξαιρετικά απότομη κλίση το μεγάλο βουνό της Ανωγής, το οποίο έτσι όπως είναι το υψηλότερο και το μεγαλύτερο του νησιού, δεν έχουμε καμία δυσκολία να το ταυτίσουμε με το όρος Νήριτος του ποιητή (Σ.τ.Μ του Ομήρου).

Στα αριστερά βρίσκονται τρία λιμάνια: το εξωτερικό είναι ένα ημικυκλικό λιμάνι που ονομάζεται Σχίνο, πιθανώς αρχαίο όνομα, μετά είναι το Βαθύ ένα δύο μίλια σε μήκος που φαρδαίνει στο πλάτος του ενός μιλίου προς το τέλος του. Τέλος, είναι τα Δεξιά, που μοιάζουν με το Σχίνο, αλλά είναι μικρότερα, και αποκαλούνται έτσι πιθανόν επειδή βρίσκονται στα δεξιά καθώς εισερχόμαστε στο κύριο λιμάνι του Βαθιού. Ένα νησί πριν από αυτά ονομάζεται Κατζούρμπο.

Χάρτης του αγκυροβολίου γύρω από το Βαθύ

Χρονολογία έκδοσης 1771

Πέρα από τα Δεξιά ο κόλπος εκτείνεται δύο μίλια προς τα νοτιοδυτικά και καταλήγει στο λιμάνι του Αετού, το οποίο χωρίζεται από τον πορθμό της Κεφαλλονιάς μόνο από μία στενή κορυφογραμμή η οποία κατ΄ αυτό τον τρόπο χωρίζει το νησί σε δύο χερσονήσους.

Χάρτης της Ιθάκης από το βιβλίο του W.Leak

Η πόλη του Βαθιού καταλαμβάνει ένα μακρύ και στενό χώρο στην ακτή που βρίσκεται στην κεφαλή του κόλπου με το ίδιο όνομα. Πριν από αυτό βρίσκεται ένα νησί με το όνομα Παντοκράτορας, στο οποίο υπάρχει ένα λαζαρέτο (Σ.τ.Μ λοιμοκαθαρτήριο).

Φιλοξενούμαι στο σπίτι του κ. Κωνσταντίνου Ζαβού, ενός Άγγλου υποπρόξενου, του οποίου ο πατέρας κατείχε το ίδιο αξίωμα επί 50 χρόνια. Ο κυβερνήτης κατάγεται από Ενετική οικογένεια που είναι εγκατεστημένη στην Κεφαλλονιά. Μόλις πρόσφατα προκάλεσε έντονη δυσαρέσκεια καθώς αφόπλισε τους Ιθακήσιους παίρνοντας από αυτούς ακόμη και τα μικρά μαχαίρια που συνήθιζαν να φέρουν μαζί τους.

Βάσει ενός διατάγματος της Ενετικής Γερουσίας, που χρονολογείται από το 1504 και του οποίου ένα αντίγραφο βρίσκεται στο Βαθύ, προσφέρθηκε από τους Ενετούς δωρεάν γη καθώς και απαλλαγή από φόρους δέκα ετών στο ακατοίκητο νησί που απλώνεται στην ανατολική πλευρά της Κεφαλονιάς και το οποίο ονομαζόταν Val di Compare ή Val di Compagno. (Σ.τ.Μ. μιλάει για την Ιθάκη). Ως συνέπεια αυτού του διατάγματος, το νησί κατοικήθηκε και 25 χρόνια αργότερα τοποθετήθηκε Ενετός Διοικητής.

Σε αυτή την περίπτωση, όπως και σε πολλές άλλες, οι Έλληνες αποδεικνύουν ότι, παρόλο που βρίσκονται πολύ πίσω από τους Ιταλούς σε πολιτισμό, δεν είναι και τόσο απληροφόρητοι σχετικά με την αρχαία Γεωγραφία της Ελλάδας, και γι αυτό δεν έχουν ποτέ σταματήσει να αποδίδουν στο νησί αυτό το αρχαίο του όνομα, το οποίο έχει ελαφρά τροποποιηθεί μέσω μιας απλής μετάθεσης των δύο πρώτων γραμμάτων του, Θιάκη αντί Ιθάκη, παρόλο που είναι γνωστό από τις ανώτερες τάξεις ότι το τελευταίο είναι ο σωστός τρόπος προφοράς του. Το προσωνύμιο Ιθακήσιος, που συναντάται στον Όμηρο, είναι σε χρήση όπως και το Ιθακός, το οποίο συναντάται στον Ευριπίδη και στα νομίσματα του νησιού. Το συνώνυμο Θιακός είναι τώρα το λαϊκό προσωνύμιο. Από τη λέξη Θιάκη προέκυψε το ιταλικό Teachi ή Teaci. Κάθε χωρικός είναι εξοικειωμένος με το όνομα του Οδυσσέα, αν και λίγοι γνωρίζουν αρκετά από την ιστορία του και πιθανόν ούτε έξι άνθρωποι στο νησί δεν πρέπει να έχουν διαβάσει Όμηρο.

Η Ιθάκη έχει πληθυσμό 8.000 ατόμων, από τα οποία τα 1.200 λείπουν, είτε εργαζόμενοι ως έμποροι κυρίως στην Κωνσταντινούπολη εισάγοντας σιτηρά και σίδερο στην Πόλη από τη Μαύρη Θάλασσα είτε εργαζόμενοι ως ναυτικοί σε πλοία που ανήκουν σε αυτούς τους εμπόρους. Γενικά τα δύο επαγγέλματα συνδυάζονται και συμβιώνουν. Υπάρχουν 50 ιστιοφόρα πλοία που ανήκουν στους κατοίκους της Ιθάκης και επανδρώνονται από αυτούς και περίπου άλλες τόσες βάρκες που μεταφέρουν ανθρώπους από το νησί στα κοντινά νησιά και στην ηπειρωτική ακτή. Περίπου είκοσι από αυτά τα πλοία ναυπηγήθηκαν στο νησί.

Οι εξαγωγές της Ιθάκης είναι σταφίδες αξίας 250.000 ενετικών λιρών ή 25.000 πιάστρων , 6.000 βαρέλια κρασί αξίας 60.000 πιάστρων και 1.500 βαρέλια λάδι κάθε δεύτερη χρονιά αξίας 30.000 πιάστρων. Το νησί παράγει επίσης αρκετό λάδι και κρασί για τη δική του κατανάλωση, 20.000 κιλά κριθάρι και σιτάρι και μια μικρή ποσότητα τυριού. Τα σιτηρά μετά βίας επαρκούν για κατανάλωση μισού χρόνου. Γίνονται επίσης εισαγωγές παστών ψαριών και ζώων για σφαγή.

Οι σταφίδες του νησιού στέλνονταν παλιότερα στην Αγγλία από τους εμπόρους της Ζακύνθου και είχαν την καλύτερη φήμη απ΄ όλες, τώρα όμως αγοράζονται από τους Σλάβους και Μοραΐτες. Το κρασί αποστέλλεται στην Κέρκυρα και την ηπειρωτική Ελλάδα, το λάδι στην Τεργέστη και τη Βενετία και το τυρί στη Ζάκυνθο. Η αμοιβή για μια ημέρα εργασίας είναι 80 παράδες, υπό φυσιολογικές συνθήκες, χωρίς τροφή, αμοιβή που είναι υψηλότερη από τα άλλα νησιά, γιατί στην Ιθάκη υπάρχει έλλειψη εργατικών χεριών. Η κοιλάδα γύρω από το Βαθύ είναι γεμάτη καλαμπόκια και οι γύρω λόφοι είναι φυτεμένοι με αμπέλια. Η υπόλοιπη έκταση του νησιού είναι βραχώδης και καλυμμένη με θάμνους.

Στα νοτιοδυτικά της πόλης ορθώνεται το υψηλότερο βουνό της νότιας χερσονήσου. Ονομάζεται Στεφανοβούνι ή Μεροβίγλι και στην πλαγιά του βρίσκονται το Περαχώρι και το Μοναστήρι του Αρχαγγέλου. Στην άλλη πλευρά στα δυτικά του το βουνό κατεβαίνει απότομα στον πορθμό της Κεφαλλονιάς.

Θέα από τη μονή του Αρχαγγέλου

(Πίνακας του W.Gell Χρονολογία έκδοσης 1807)

Η υπεροχή που παρουσιάζει το Βαθύ τόσο στο θέμα της γονιμότητας του εδάφους όσο και στην άνεση που παρέχει το λιμάνι του, ενισχύει την άποψη ότι εδώ ήταν μία από τις πόλεις της Ιθάκης, αν όχι και η πρωτεύουσα – και αυτή η άποψη υποστηρίζεται από τις αναρίθμητες πλάκες από τους αρχαίους ελληνικούς χρόνους, που βρίσκονται στα σπίτια, τους δρόμους και τους φράχτες της πόλης.

Οι τρεις σπουδαιότερες οικογένειες της Ιθάκης είναι οι Πεταλάδες, οι Καραβιάδες και οι Δενδρινοί · ένας κλάδος από την πρώτη οικογένεια πήρε το όνομα «Ζαβός» επειδή ένας από τους προγόνους του σημερινού υποπροξένου μας ήταν ηλίθιος. Σ΄ αυτή την οικογένεια ανήκει η κοιλάδα του Αετού, το μεγαλύτερο μέρος του βουνού της Ανωγής (Σ.τ.Μ Anoi σύμφωνα με το συγγραφέα) και ένα μέρος της γης κοντά στο Βαθύ – οι υπόλοιπες εκτάσεις γύρω από το Βαθύ ανήκουν στους Δενδρινούς και ειδικότερα στον αρχηγό τους, τον Ασημάκη Δρακολέοντα. Η κοιλάδα της Εξωγής ( Σ.τ.Μ Oxoi σύμφωνα με το συγγραφέα) είναι η πιο παραγωγική περιοχή του νησιού και ανήκει κυρίως στους Βρεττούς, παρακλάδι της οικογένειας των Καραβιάδων: ένας Βρεττός από τη Βασιλική της Λευκάδας ήρθε και εγκαταστάθηκε στο νησί πριν από 200 χρόνια και από αυτόν προήλθαν 150 οικογένειες με αυτό το όνομα.

Ένα ύψωμα νοτιοανατολικά του Βαθιού διακρίνεται εύκολα από την ακαρνανική ακτή και αποτελεί ένα εξαιρετικό γεωγραφικό σημείο καθώς προσφέρει μια ενδιαφέρουσα θέα της θάλασσας που περιβάλλεται από τη Λευκάδα, την Ιθάκη και την Ακαρνανία, με τα πολυάριθμα νησάκια που αναδύονται από την επιφάνειά της και των απέναντι ακτών τόσο μακριά όπως το ακρωτήριο Χελωνάτας στην Πελοπόννησο.

Τα νησιά Κάλαμος, Καστός, Άτοκος και όλες οι Εχινάδες εξαρτώνται από την Ιθάκη – το Μεγανήσι, το Αρκούδι και τα μικρά νησάκια κοντά στο Κλιμινό υπάγονται στη Λευκάδα.

Η Ιθάκη, όπως ο ποιητής αναφἐρει στην Οδύσσεια, είναι τραχιά, δεν έχει καλούς δρόμους και δεν είναι κατάλληλη για άλογα · αν και μικρή δεν είναι άγονη αλλά αντιθέτως παράγει καλό καλαμπόκι και κρασί και μπορεί να ταΐσει κατσίκες και αγελάδες. Έτσι, η σύγχρονη κατάστασή της μοιάζει με αυτήν της εποχής του Ομήρου · μόνο που τα βουνά δεν είναι πια σκεπασμένα με δάση και αυτός μπορεί να είναι και ο λόγος για τον οποίο η βροχή και η δροσιά δεν είναι τόσο άφθονα όσο ο ποιητής παρουσιάζει, ούτε αφθονούν γουρούνια που τρέφονται με βελανίδια.

Ο κ. Ζαβός χρειάστηκε έντεκα ώρες για να έρθει με βάρκα από το λιμάνι των Καστράδων της Κέρκυρας στην πόλη του Βαθιού. Το ίδιο ταξίδι από τον Οδυσσέα, ως εκ τούτου, κατά τη διάρκεια μιας νύχτας, δε θα ήταν υπέροχο και έγινε με τη βοήθεια της Αθηνάς.

Το λιμάνι του Φόρκυνα, που ήταν το μέρος στο οποίο προσάραξε, τείνω να το ταυτοποιήσω με το Σχίνο, επειδή δείχνει να είναι το μόνο μέρος στο νησί που αντιστοιχεί ακριβώς με τα δεδομένα του ποιητή · πρώτον, επειδή είναι κατάλληλο για τις προθέσεις αυτών που μετέφεραν τον Οδυσσέα από την Κέρκυρα, δηλαδή να τον αποβιβάσουν όσο το δυνατό πιο γρήγορα και να εγκαταλείψουν την ακτή πριν αυτός ξυπνήσει · δεύτερον, επειδή επιτρέπει μία εύκολη, και χωρίς να γίνει αντιληπτή, μετάβαση από το μέρος της αποβίβασης στην τοποθεσία που βρισκόταν ο Εύμαιος, την εσχατίη, ή το άκρο του νησιού που ήταν πιο κοντά στην Πελοπόννησο. Το πρώτο θα μπορούσε πιο εύκολα να εξασφαλιστεί με την αποβίβασή του Οδυσσέα σε κάποιο λιμάνι της βόρειας χερσονήσου, αλλά το δεύτερο θα ήταν πρακτικά αδὐνατο από αυτό το σημείο · τρίτον, η τοποθεσία του όρος Νήριτον , το οποίο υψώνεται κατευθείαν μπροστά από το Σχίνο, αντιστοιχεί ακριβώς στα λόγια της Αθηνάς, όταν αποδεικνύει στον Οδυσσέα ότι βρίσκεται πλέον στην Ιθάκη, δείχνοντάς του το βουνό · τέταρτον, ο δρόμος από το Σχίνο μἐχρι την καλύβα του Εύμαιου ήταν ακριβώς όπως ο Εύμαιος περιγράφει, τραχύς που περνάει μέσα από δάση και βουνά.